Veren, deel 1: Wat zijn veren?

Hoe zit het nu met die veren?

Deinonychus heeft complexe veren.

Hebben dino's echt veren? Welke wel en welke niet? Wat zijn veren überhaupt eigenlijk? Waar dienen ze voor als het beest niet kan vliegen? En zien dino's met veren er niet belachelijk uit? We gaan deze vragen stuk voor stuk bekijken in een reeks berichten over veren.

Dino's met veren zijn bij uitstek het symbool van de link tussen dino's en vogels. Dat sommige dino's, zoals raptors, die sterk aan vogels verwant zijn, veren hebben, is al lange tijd bekend en geaccepteerd. De laatste jaren zijn er steeds meer aanwijzingen dat veren veel wijder verspreid zijn onder dino's dan we dachten. Steeds meer dino's duiken op in de paleokunst met een verenpak.

Als je denkt aan "veren", denk je waarschijnlijk aan deze dingen:

Scheve veer om mee te vliegen...

Dit is een echte vogelveer. Hij is opgebouwd uit een lange, dikke centrale pen: de schacht. Uit de schacht steken dunnere draadjes: dit zijn baarden. De baarden haken in elkaar. Aan de wortel van de veer steken vaak wat dunne donshaartjes naar buiten. Deze veer is een beetje krom en scheef: dit is typerend voor de veren in de vleugel, waarmee de vogel vliegt.

Rechte veer voor de staart.

Je hebt ook rechte, meer symmetrische veren. Deze vind je in de staart van de vogel, en op de rest van zijn lijf. Hij gebruikt ze niet om mee te vliegen, maar ze maken het dier meer aerodynamisch en houden het dier droog. Krom of recht, veren met een schacht en baarden zijn complexe veren.

Dons: Meerdere haartjes, één wortel.

Als laatste heb je de donsveertjes. Dit zijn de simpelste en meest primitieve veren. Ze bestaan uit één of meerdere heel zachte haartjes. Een kuiken heeft alleen donsveertjes. Een volwassen vogel heeft ze ook, onder zijn complexe veren. Donsveertjes houden het dier warm.

Kulindadromeus heeft veren op zijn lijf, maar niet op zijn staart. Afbeelding: Andrey Atuchin

De meeste dino's hadden alleen simpele veren. Deze leken meer op donsveertjes dan op die complexe vliegveren. Het resultaat is dat veel dino's rondliepen met een vacht. Vooral voor kleinere dieren is een vacht een voordeel: het is voor een klein dier moelijker om warmte vast te houden. Donsveertjes blijken nog veel beter isolatiemateriaal te zijn dan de haren van een zoogdier. Ze houden een kleine dino lekker warm.

Hypsilophodon is een kleine dino. Is het waarschijnlijk dat hij een vacht heeft?

Van sommige grotere dino's hebben we aanwijzingen dat ze géén veren hadden. Er zijn bijvoorbeeld veel fossielen die erop wijzen dat hadrosauriërs ("eendenbekken") bedekt waren met schubben, geen veren. Dit is best logisch: grote zoogdieren als olifanten of neushoorns hebben ook niet of nauwelijks haar. Een groot dier heeft minder moeite om van zichzelf warm te blijven, en loopt mét een vacht juist risico om oververhit te raken.

Huidafdruk van Edmontosaurus, een eendenbek. Geen veren hier.

Toch is dit geen harde regel: Denk maar aan giraffen en kamelen. Dit zijn grote dieren die in warme streken leven, mét een vacht. Ongetwijfeld liepen ook veel grote dino's met een donzige vacht rond. De grootste dino van wie we veren hebben gevonden is Yutyrannus, een reusachtige vleeseter van 9 meter.

Yutyrannus, de gedvederde tiran, heeft simpele veren. Afbeelding: Brian Choo

Die echte complexe vogelveren, met schacht en baarden, kom je alleen tegen bij vogels en hun naaste familieleden: dit zijn de deinonychosauriërs ("raptors") en de oviraptorsauriërs ("eierdieven"). Raptors en familie kunnen niet vliegen. Waar hebben ze dan complexe veren voor nodig?

Oviraptor: Shake a tailfeather. Afbeelding: Sydney Mohr

Dat is een klein mysterië. Het antwoord is waarschijnlijk de pauwenstaart: seksuele selectie. Veren zijn mooi om naar te kijken en kunnen een dier helpen een partner aan te trekken. Een aanwijzing hiervoor zijn de staartveren van Oviraptor: Deze zijn bij het ene dier veel langer dan bij de ander, een teken van seksueel dimorfisme. Bij T. rex en Triceratops hebben we geen seksueel dimorfisme kunnen aantonen, maar bij Oviraptor dus wel. Degene met de lange veren was vermoedelijk het mannetje en gebruikte zijn staartveren om vrouwtjes te lokken. De eerste complexe veren zijn waarschijnlijk in die context onstaan. Dat de eerste vogels ermee leerden vliegen was een gelukkig toeval.

Volgende week: Hadden de eerste dino's ook veren?

Meer lezen?
http://io9.gizmodo.com/male-and-female-oviraptors-featured-striking-physical-d-1694985591
http://dier-en-natuur.infonu.nl/vogels/69240-veren-alles-over-vogelveren.html
https://blogs.scientificamerican.com/tetrapod-zoology/the-integrated-maniraptoran-part-3-feathers-did-not-evolve-in-an-aerodynamic-context/