Meer over mannetjes en vrouwtjes: Ceratiopsiden

Mijn tot nu toe best gelezen bericht (heel bescheiden, Niels) gaat over het bepalen van het geslacht van T. rex. Omdat het niet altijd over T. rex hoeft te gaan wil ik het nu eens hebben over ceratopsiden. Je weet wel: Triceratops en zijn maatjes. Ceratopsiden zijn tussen de 4 en 9 meter lang en zijn te herkennen aan de zeer grote, opvallende schedel. Ze hebben een puntige papegaaiensnavel, een bek vol kiezen en een indrukwekkende kraag aan hun achterhoofd. De meeste soorten hebben één tot drie hoorns op hun gezicht. Op een enkeling na komen ze allemaal uit Noord-Amerika.

Centrosaurus heeft één lange hoorn.

We nemen meestal aan dat ceratopsiden hun hoorns gebruikten als verdedigingswapen tegen de verschillende vervelende tyrannosauriërs waar ze mee samenleefden. Prik, dood. Je snapt het wel. Ook zijn er aanwijzingen dat ceratopsiden met elkaar vochten, met de hoorns in elkaar gehaakt. Waar de kraag dan voor dient? In eerste instantie was het idee dat het een schild was, om de nek mee te beschermen.

De Klassieker: Triceratops tegen T. rex. John Francis, 1981.
(Geen commentaar over de wetenschappelijke juistheid van dit werk.)

Het probleem: de kraag van een ceratopside is helemaal niet zo geschikt als schild. De kraag was te dun en te breekbaar om echt als verdedigingsschild van nut te zijn. Behalve Triceratops, die een wat apart geval is, hebben alle ceratopsiden grote venstergaten in hun kraag. De kraag is breekbaar. Een beetje tyrannosaurus, zeker met zijn sterke, bottenbrekende kaken, hapt daar zo doorheen.

Schedel van Centrosaurus. Hoe ouder het beest wordt, hoe groter de gaten in zijn kraag.

In plaats van schilden zijn de kragen aandachtstrekkers. Opvallende structuren waarmee het beest  de aandacht kan trekken van leden van het andere geslacht. Als hij zijn kraag opricht, lijkt hij groter dan hij is. Zo kan hij rivalen en roofdieren wegjagen.

Chasmosaurus laat zijn kraag zien. Zdenek Burian, 1976

De kraag is een soort pauwenstaart. De ceratops zeult met al dat extra gewicht aan zijn nek rond omdat hij zo meer kans krijgt om een goede partner te vinden. Met de kraag laat hij aan de partner zien: "Ik ben een gezonde en sterke dinosaurus, en mijn kinderen zullen ook gezond en sterk zijn!" Zo krijgen ceratopsiden met een mooiere kraag meer kindertjes. Dat heet seksuele selectie. Wellicht was de kraag ook fel gekleurd, voor net dat beetje extra effect.

Links: vrouwtje. Rechts: mannetje. Beetje overbodige informatie misschien.

Bij pauwen is er, zoals je boven kunt zien, een duidelijk verschil tussen mannetjes en vrouwtjes. Dat heet seksueel dimorfisme. Heel veel dieren, ook de mens, hebben een vorm van seksueel dimorfisme. Dit seksueel dimorfisme is vooral goed te zien in dieren die aandachtrekkers gebruiken: de manen van een leeuw, de slagtanden van een Aziatische olifant, de zilveren rug van een gorilla, het gewei van een hert. Allemaal zaken die je bij mannetjes wel ziet, en bij vrouwtjes niet. Je zou, misschien, verwachten dat je bij ceratopsiden, waarbij seksuele selectie met behulp van aandachtstrekkers zo'n grote rol lijkt te spelen, ook seksueel dimorfisme ziet. Misschien hebben de mannetjes een grotere kraag, of langere hoorns?

Naast dat hij manen heeft is de mannetjesleeuw ook groter.

De Canadese paleontoloog Benjamin Borkovic heeft in 2013 onderzoek gedaan naar de verschillende variaties in de vorm van de kraag en de hoorns bij Centrosaurs en Triceratops. Hij ging specifiek op zoek naar seksueel dimorfisme: zijn er bij deze soorten duidelijk twee verschillende vormen aan te wijzen, net als bij T. rex? Specifiek: kan je duidelijk zien dat, bijvoorbeeld, bij de ene helft van de Triceratopsen de kraag of de hoorns veel groter zijn, of misschien net weer een andere vorm hebben, dan bij de andere helft?

Hier komt het gekke: Borkovic kon niets vinden. Er zijn bij zowel Centrosaurus als bij Triceratops veel verschillen te zien in de vorm van de hoorns en de kraag. Maar die verschillen zijn niet duidelijk in twee groepjes te verdelen. Het is meer een glijdende schaal, die meer te maken lijkt te hebben met hoe oud het dier is, dan met of het een mannetje of een vrouwtje is. Een jonge, kleine Triceratops, bijvoorbeeld, heeft naar achter krullende hoorns, terwijl ze bij een grotere, oudere Triceratops naar voren staan.

Triceratops in de groei.

Borkovic is voorzichtig met het trekken van conclusies, maar het lijkt zo te zijn dat er geen sprake is van duidelijk seksueel dimorfisme in de kragen en hoorns van deze ceratopsiden. En dat is best gek. Bij de meeste dieren is het één geslacht dat met signalen de aandacht van het andere geslacht probeert te trekken. Dan mag je verwachten dat heren en dames er ook anders uitzien, toch?

Chasmosaurus. Ik teken ceratopsiden altijd met felle kleuren op de kraag. Zit het verschil misschien in de kleur?

Misschien zien we iets over het hoofd. Misschien zit het verschil tussen dames en heren bij ceratopsiden hem in het gedrag of in de kleur, twee dingen die niet fossiliseren. Misschien is er iets aan de gang met veren, vergelijkbaar met de manen van een leeuw. Maar misschien zagen de mannetjes en vrouwtjes er wel echt hetzelfde uit! Dat zou waarschijnlijk betekenen dat hun gedrag als het gaat om partners zoeken heel anders was dan bij de zoogdieren en vogels van nu. Een manier van partners zoeken waarbij de mannetjes en de vrouwtjes hetzelfde soort seksuele signalen afgeven. Hoe zou dat eruitzien? Dino's: ze blijven verassen.

Meer lezen?
http://theses.ucalgary.ca/bitstream/11023/498/2/ucalgary_2013_borkovic_benjamin.pdf
https://darrennaish.files.wordpress.com/2013/01/hone-et-al-2012-mutual-sexual-selection-in-dinosaurs-and-pterosaurs.pdf
Lezing van Borkovic, 50 minuten en Engels: https://www.youtube.com/watch?v=AnLZA4AlKaI